Sapieha Mikołaj h. Lis (ok. 1558–1638), wojewoda miński, potem nowogródzki. Był najstarszym synem woj. mińskiego Bohdana (zob.) i Maryny z Kapustów, bratem podkanclerzego lit. Pawła Stefana (zob.).
Wysłany przez ojca za granicę, 20 VI 1582 był S. w Bolonii i zapewne odbył studia na tamtejszym uniwersytecie, w r. 1586 przebywał w Rzymie (7 VIII był świadkiem promocji M. Rudominy), a w r. 1587 w Orleanie. Po powrocie do kraju został sekretarzem Zygmunta III. W r. 1588 otrzymał nominację na podkomorzego grodzieńskiego. Król przyznał mu wówczas 360 złp. półrocznej pensji. Po zapadłej na sejmie w r. 1596 decyzji o wysłaniu do Sztokholmu poselstwa, które miało wystąpić z poparciem dla władzy Zygmunta III w Szwecji, został S. włączony do jego składu. List wierzytelny (S. został w nim określony jako «palatinides Minscensis») wystawiono w Warszawie 7 V t. r. Zapewne z tą misją wiązały się rychłe nadania dla S-y: dn. 20 V 1596 uzyskał S. stałą pensję roczną w wysokości 2 tys. złp. z dochodów palowego gdańskiego, a wkrótce, 29 V, nadał mu król ciwuństwo korszewskie. Poselstwo uzyskało audiencję u ks. Karola Sudermańskiego i szwedzkiej Rady Stanu 6 X, a 28 X otrzymało odpowiedź na swoje przedłożenie; ks. Karol odrzucił w niej zarzuty o naruszaniu uprawnień Zygmunta III i zarazem zapowiedział rezygnację z działań przeciw niemu. Ok. r. 1598 poślubił S. córkę Mikołaja Dorohostajskiego (zob.) – Rainę, od r. 1597 wdowę po kaszt. smoleńskim Wacławie Agryppie (zob.); wniosła ona S-że star. niemonojckie, na które otrzymał on przywilej królewski 13 IV 1599. T. r. był S. deputatem na Trybunał Lit. ze Żmudzi. W r. 1603 posłował na sejm, wybrany na sejmiku słonimskim 11 XII 1602.
Podobnie jak pozostali członkowie rodziny S. utrzymywał bliskie kontakty ze swym krewnym kanclerzem lit. Lwem Sapiehą, korzystając z jego pomocy i rad zarówno w sprawach prywatnych, jak i publicznych. W okresie rokoszu sandomierskiego był związany ze stronnictwem dworskim. Będąc w r. 1607 deputatem (zapewne z Podlasia) na Trybunał Kor., obradujący w Piotrkowie, z satysfakcją powiadamiał kanclerza, iż żaden z sędziów trybunalskich nie zezwolił na odroczenie obrad, mimo nacisku rokoszan (28 III). W tym czasie był gotów odkupić za 16 tys. złp. woj. połockie od stryja Andrzeja (zob.), lecz do transakcji nie doszło, ponieważ stryj, godząc się odstąpić urząd, chciał zarazem zatrzymać związaną z nim pensję. W r. 1608 odbył S. kurację w Warmbrum (Cieplicach) i w Karlsbadzie, lecz, jak pisał do Lwa Sapiehy, nie odniosła ona pożądanego skutku; na początku r. 1609 wrócił S. do kraju. Dn. 25 XI 1611 otrzymał urząd woj. mińskiego po śmierci Jana Paca. W r. 1612 został włączony w skład poselstwa wysłanego przez króla do oddziałów skonfederowanego wojska w okolicach Brześcia Lit. Jesienią t. r. przebywał w swym starostwie w Niemonojciach. Pozostawał już wówczas w dość bliskich stosunkach z hetmanem Krzysztofem Radziwiłłem. Szykując się na zwyczajny sejm warszawski (rozpoczynający obrady 19 II 1613) pisał z Kodnia do Lwa Sapiehy i, powołując się na swe zasługi dla Rzpltej, prosił, aby nie zapomniał o nim, gdy będą rozdawane wakanse powstałe w wyniku śmierci kaszt. trockiego Jerzego Radziwiłła. S. chciał wówczas dostać albo star. mozyrskie, albo majętność Oniszki (20 II 1613). Na sejm przybył spóźniony, już po wotach, podobnie jak wielu malkontentów z Litwy i Korony. Był obecny na udzielonej przez króla audiencji posłom z Prus Książęcych: Janowi Truchsesowi z Wetzhausen i Andrzejowi Koene-Jaskiemu (21 III). Po sejmie uczestniczył w staraniach o «uspokojenie» konfederacji wojskowej zgrupowania brzeskiego lit.; do końca października udało się wypłacić należny wojsku żołd i konfederacja została rozwiązana. W październiku brał S. udział w przedsejmowym sejmiku w Brześciu Lit. i – jak pisał – przyczynił się do uchwalenia przez szlachtę poboru dla W. Ks. Lit., niemniej jednak krytycznie oceniał S. sytuację w Rzpltej, a zwłaszcza funkcjonowanie władz centralnych i absolutystyczne, jego zdaniem, postępowanie króla; godząc się na odbycie sejmu nadzwycz., zastrzegał: «byleby nie pro forma był składany i odprawowany». W l. n. przebywał głównie w swych Boćkach na Podlasiu zajęty sprawami majątkowymi.
Dn. 30 V 1618 otrzymał S. urząd woj. nowogródzkiego po śmierci Teodora Skumina Tyszkiewicza. Wjazd na to województwo odbył 24 VII t.r. Dwa dni później potwierdził prawa i przywileje mieszczan nowogródzkich. Na sejm w r. 1618 przybył już po wotach, uczestniczył w jego dalszych pracach. Brał następnie udział w sejmie w r. 1620; delegowano go wówczas do rozgraniczenia woj. podlaskiego z brzeskim lit. (zjazd w celu przeglądu odpowiednich dokumentów wyznaczono na 15 V 1621). W lutym 1621 był S. w Wilnie na pogrzebie kaszt. wileńskiego Janusza Radziwiłła. Nieobecny na sejmie w lutym 1623, został na nim wyznaczony do nowej komisji do traktatów ze Szwecją. Zaskoczony tym wyborem, wymówił się wobec króla od tego obowiązku, powołując się na kłopoty ze zdrowiem. W kilku listach do hetmana Krzysztofa Radziwiłła także podkreślał niemożność swego udziału w tej komisji, «a to z wielu racji, ale i z tej, żem słabego zdrowia». W tym czasie S. owdowiał; Lew Sapieha próbował swatać go z wojewodzianką podlaską, zapewne córką Jana Wodyńskiego, Gryzeldą, lecz bez powodzenia. W r. 1625 ożenił się S. z córką podstarosty radomskiego Jerzego Dembowskiego z Bukowa (Bukowna) – Zofią, trzykrotną wdową. W grudniu t. r. zabiegał u hetmana Radziwiłła o ochronę swych dóbr na Żmudzi przed stacjami wojskowymi.
Nie wiadomo, czy S. uczestniczył w obradach sejmu warszawskiego w r. 1626; nie było go wśród wotujących. Powołano go na tym sejmie na członka Trybunału Lit. oraz na rezydenta do boku króla (na trzeci kwartał t. r.). W r. 1627 był na sejmiku przedsejmowym woj. nowogródzkiego, gdzie wraz ze zgromadzoną tam szlachtą domagał się ukrócenia rozbojów dokonywanych przez nie opłacone chorągwie wojska lit.; 3 IX pisał w tej sprawie z Nowogródka do hetmana Radziwiłła. T. r. wziął udział w sejmie; 23 X Zygmunt III na żądanie posłów wyznaczył go do komisji do rewizji rachunków sejmowych. Obecny na sejmiku przedsejmowym w Nowogródku 4 IX 1630, przełożył, z powodu szerzącej się zarazy, roczki sądowe woj. nowogródzkiego do lata r. n. i równocześnie postanowił przenieść kancelarię nowogródzką do Cyryna (na płd.-wschód od Nowogródka). Sam schronił się przed zarazą w Boćkach. Na sejmie w r. 1631 należał do zwolenników reformy elekcji, opowiadał się za wysuniętym przez Jerzego Zbaraskiego wnioskiem o powołaniu deputacji senatorsko-poselskiej do przygotowania projektu sposobu wyboru króla i przesłania go sejmikom do rozważenia i przedstawienia na następnym sejmie. Nie godził się natomiast na uchwalenie w tej sprawie konstytucji już na tym sejmie, czego domagało się stronnictwo dworskie.
Po śmierci Zygmunta III, S. uczestniczył w sejmie konwokacyjnym i 22 VI 1632 wotował za skróceniem czasu jego obrad do trzech tygodni oraz popierał propozycję prymasa Jana Wężyka, aby sejm elekcyjny odbyć w Warszawie w sześć tygodni od zakończenia konwokacji. Jeden z nielicznych nie podpisał się pod uchwałą o pokoju religijnym. Podobnie jak inni senatorowie otrzymał S. od papieża Urbana VIII list z 3 V t. r. zalecający wybór na króla królewicza Władysława. Wziął S. następnie udział w sejmie elekcyjnym t. r.; podpisał pakta konwenta i – z woj. nowogródzkim – wybór Władysława Wazy. Ze względu na podeszły wiek nie uczestniczył w militarnych przygotowaniach do wojny z Moskwą. Wysłał jednak do hetmana Radziwiłła swego syna Tomasza i 12 XII 1633 dziękował hetmanowi za powierzenie mu komendy nad chorągwią.
S. nie był panem wielkiej fortuny. Posiadał kilkanaście drobnych majętności, wśród których największymi były odziedziczone po ojcu Korciany na Żmudzi i Boćki na Podlasiu. W woj. wileńskim miał otrzymane 6 V 1600 po Melchiorze Talwińskim grunta w siołach Perteleże i Pryga, na Podlasiu także część majętności Kruhła (od r. 1600, od Jana Wahanowskiego). Z czasem wszedł w posiadanie dóbr w woj. nowogródzkim i w r. 1630 zabiegał u marszałka w. lit. Jana Stanisława Sapiehy (syna Lwa) o wymianę swoich żmudzkich Korcian na jakiś majątek pod Słonimiem lub Nowogródkiem. W woj. trockim miał odziedziczone po Dorohostajskich Pietuchowo. W r. 1635, po śmierci brata Pawła Stefana, przejął w wyniku układu z jego żoną duże, lecz mocno zadłużone, majętności Holszany w woj. wileńskim, Szawle na Żmudzi, dwór i kamienicę w Wilnie i ruchomości; spadek ten jeszcze t. r. (14 XII) przekazał synom. Poważnie uzupełniały jego majątek nadania królewskie, o których powiększenie stale zabiegał. Oprócz wspomnianych już (ciwuństwo korszewskie i star. niemonojckie) miał S. star. hajneńskie (przywilej 3 II 1605), dzierżawę żyżmorską oraz leśnictwo bielskie (dostał przed 23 I 1618) oraz wieś Stajków w star. pińskim (scedowaną przez Mikołaja Radzimińskiego w r. 1605). Dn. 20 I 1610 uzyskał zgodę na przyłączenie do star. niemonojckiego wsi Ryndiszki, 2 III t. r. dał mu król przywilej na dołączenie do ciwuństwa korszewskiego wsi Obelin, a 1 II 1627 na przywrócenie wsi Buchowicze do star. hajneńskiego. Królewszczyzny te jeszcze za życia postarał się scedować synom. Przez kilkanaście lat był S. jednym z opiekunów dzieci swego stryja, woj. witebskiego Mikołaja (zob.) i współzarządcą ich dóbr. W r. 1600 został w tym charakterze pozwany przez dworzanina królewskiego Jana Porudyńskiego, który miał od Zygmunta III zapis na dobrach woj. witebskiego i nie otrzymał od jego spadkobierców należnej mu z tego tytułu sumy 935 kóp gr. lit. W r. 1602 wraz ze swym bratem Pawłem Stefanem rozsądzał S. w Kodniu spory majątkowe między bratankami, t. r. zajmował się pogrzebem jednego z nich, Jana, oraz spłacaniem pozostawionych przez niego długów. W r. 1604 wytoczył przed Trybunałem Kor. w Lublinie proces kaszt. wileńskiemu Hieronimowi Chodkiewiczowi, o szkody wyrządzone w dobrach kodeńskich bratanków. W l. 1613–14 pośredniczył w przeprowadzanym przez bratanków dziale dóbr, a i później łagodził spory między nimi.
S. był gorliwym katolikiem, nietolerancyjnym wobec różnowierców, uważał, że nie ma dla nich miejsca w swoich dobrach. W r. 1626 wraz z synem Kazimierzem wzniósł w Niemonojciach kościół p. wezw. Narodzenia Najśw. Marii Panny, w Korcianach ufundował drewniany kościółek p. wezw. Zwiastowania Najśw. Marii Panny. W r. 1618 dał zgodę unicie Piotrowi Kiersnowskiemu na budowę cerkwi w leśnictwie bielskim i nadał w tym celu grunta. Będąc już w podeszłym wieku zasłynął S. („Słown. Geogr.”) «procesem głośnym na całą Litwę z mniemanymi czarownikami, na których wyjednywał dekreta śmierci przez spalenie w Nowogródku». S. istotnie takie pozwy wydawał, m. in. 4 XI 1631 pozwał o czary popa M. Hromykę i jego żonę. S. zmarł w lutym 1638; pochowany został w Pietuchowie. Jak zapisał w pamiętniku Albrycht Stanisław Radziwiłł, pozostawił S. «swym synom najlepsze imię, ale średnie dziedzictwo».
Informacja, iż pierwszą żoną S-y była Anna Boglewska, jest zapewne pomyłką; być może powstała stąd, że S. był z Boglewskimi spowinowacony, jego druga żona, Zofia z Dembowskich, była bowiem wcześniej trzykrotnie zamężna: 1. v. za Adrianem Mikołajewskim (1593), 2. v. za Janem Boglewskim (1609), 3. v. za Stanisławem Lasockim, kaszt. czerskim (1621).
Potomstwo zostawił S. jedynie z pierwszego małżeństwa, z Rainą z Dorohostajskich: córkę Elżbietę, która po śmierci swego męża Pawła Wojny wstąpiła ok. r. 1625 do zakonu bernardynek w Brześciu Lit. przyjmując imię Konstancja, oraz synów: woj. nowogródzkiego Tomasza (zob.) i Kazimierza Mikołaja. Najstarszy syn S-y Paweł, star. żyżmorski, zmarł młodo w r. 1612.
Kazimierz Mikołaj (zm. 1639), od r. 1618 star. niemonojcki, odbył studia na Uniw. Krak. (od r. 1619), w Padwie (od 12 III 1623) i w Lowanium (1625); był następnie dworzaninem królewskim. Dn. 16 X 1635 ojciec scedował mu leśnictwo bielskie. W r. 1638, w dziale z bratem Tomaszem, wziął m. in. Korciany i dwór w Wilnie.
W dawnej literaturze, zwłaszcza genealogicznej, jest S. mylony z innymi Mikołajami Sapiehami, np. ze swym stryjem woj. witebskim, czy dalszym krewnym kuchmistrzem lit.
Portrety S-y i syna S-y, Kazimierza Mikołaja z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Słown. Geogr. (Boćki, Hajna, Korciany, Korszew, Niemonojcie); Boniecki, I 338 (Boglewscy), IV 236–7 (Dembowscy), 384–5 (Dorohostajscy); tenże, Poczet rodów, s. 307–8; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 s. 33–4; Niesiecki, I 194, 226, VIII 270 (błędnie jako koniuszy lit.); Sapiehowie; Bartoszewicz J., Tablice historyczne, „Bibl. Warsz.” 1863 t. 4 s. 139–41; Elektorowie; Wolff J., Pacowie, Pet. 1895 s. 50; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; Katalog rękopisów zbiorów BOZ Biblioteki Narodowej w Warszawie, W. 1991 II; – Barycz, Polacy na studiach w Rzymie, s. 244; Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; Hist. dyplomacji pol., II; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986; Kot S., Stosunki Polaków z Uniwersytetem Lowańskim, w: Polska złotego wieku a Europa, W. 1987 s. 565; Maciszewski. J., Wojna domowa w Polsce (1606–1609), Wr: 1960 I 60; Pietrzak J., W przygaszonym blasku wiktorii chocimskiej. Sejm w 1623 r., Wr. 1987 s. 123; Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632), Opole 1978; tenże, Sejm z 1618 r., Opole 1988 s. 142; tenże, Sejm zawiedzionych nadziei, Opole 1981 s. 97; tenże, Senatorowie na sejmach z lat 1611–1623, Zesz. Nauk. WSP w Opolu, Historia, Z. 27, Opole 1990 s. 105, 126–7; Tyszkowski K., Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 r., Lw. 1927 s. 46; tenże, Wojna o Smoleńsk 1613–1615, Lw. 1932 s. 60; Załęski, Jezuici, IV cz. 3 s. 1136; Žukovič P., Varšavskij sejm 1627 goda i jego značenie v istorii bor’by pravoslavnych s uniej, „Christianskoe Čtenie” 1910 t. 233 s. 338–9; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XX 161; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, III, VI 292–3; Archiwum Domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I nr 72, 81, 224, 235, 368, 413, 422, 426, 432, 477, 501, 510, 523; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 s. 107–8; Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wyd. A. Sajkowski, Wr. 1961 s. 210; Radziwiłł, Pamiętnik; Script. Rer. Pol., XX (Diariusze sejmowe 1597); Vol. leg., III 181, 215, 238, 241, 365, 367; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II nr 1029 (laudum sejmiku nowogródzkiego z 4 IX 1630), Dz. V t. 335 nr 13860 (korespondencja S-y z l. 1612–33, głównie z Krzysztofem Radziwiłłem), Kapicjana, wypisy z akt grodzkich łomżyńskich nr 60/133–135 k. 691–699, Metryka Kor. nr 156 k. 19 (akt nobilitacji Jana Kiźlinka 27 III 1613, Warszawa), nr 180 k. 403–403v., 405–407v., 568–569v.; AP w Gd.: rkp. 300, 29/112 k. 26v., 28, rkp. 300, 53/157 nr 8a; B. Narod.: sygn.W. 13690, BOZ rkp. 942 k. 90–91, 109–110, 128–129, 140–141, 153–154, 179–182; B. PAN w Kr.: rkp. 351 k. 32–33, 41–42, 47, 49–50, 54–55, 78–79, 118–119, 172, rkp. 344 nr 14, 135; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę, Życiorys Kazimierza Mikołaja Sapiehy pióra Andrzeja Rachuby; – Informacje Małgorzaty Borkowskiej OSB na podstawie żarnowieckiej kartoteki zakonnic polskich.
Mirosław Nagielski